Świniary. Wrocław jako wieś folwarczna

Wybierając się na któreś z ościennych osiedli Wrocławia, szczególnie tych północnych i zachodnich, można poszerzyć swoje horyzonty w zakresie postrzegania miasta. Dziś jest to dla mnie oczywiste, ale swojego czasu, chyba nawet nie tak odległego, byłem zdumiony, jak wiele w obręb Wrocławia wchodzi terenów, które ani trochę nie kojarzą się z kilkusettysięcznym miastem, jednym z kilku największych w kraju i kilkudziesięciu na kontynencie. Takie rubieże przypominają raczej wioski, przez które przejeżdża się - albo i nie - długo po opuszczeniu miasta. Z jednej strony ciężko się temu dziwić, skoro są to dawne wsie, włączone jakiś czas temu w granice miasta, a z drugiej łatwo się zdziwić, że włączone zostały. I że mimo zwykle około pół wieku teoretycznie miejskiej tożsamości wyglądają dalej praktycznie stuprocentowo wiejsko. To zdziwienie jest najsilniejsze chyba w przypadku Świniar.

Świniary są drugim najbardziej wysuniętym na północ osiedlem miasta; przegrywają z Praczami Odrzańskimi o jakieś ćwierć kilometra. Graniczą jedynie z Rędzinem i Lipą Piotrowską. Jako że od Rędzina oddzielone są polami irygacyjnymi, dostać się na nie można od strony wrocławskiej jedynie od Lipy Piotrowskiej, która już sama w sobie jest osiedlem dość wiejskim i peryferyjnym. Co więcej, po minięciu Lipy trzeba przejechać jeszcze prawie 1,5 kilometra pomiędzy polami, zanim Świniary jako osada mieszkalna na dobre się zaczną. Koniec końców wrażenie, że granice miasta ma się już dawno za sobą, jest na Świniarach silne jak chyba nigdzie indziej we Wrocławiu.

Potęguje to jeszcze charakter osiedla. Przyłączone do miasta w 1973 roku, było wsią z historią sięgającą co najmniej 1266 (za czasów niemieckich miało różne nazwy, najdłużej utrzymywała się Schweinern, jako ostatnia Weidenhof). W praktyce wsią pozostało. Owszem, główna ulica osiedla jako wylotówka na Oborniki Śląskie jest dość ruchliwa i jeżdżą po niej miejskie autobusy, ale reszta nie ma wiele wspólnego z miastem. Dominuje typowo wiejska zabudowa mieszkalna, jest typowo wiejski kościół, mroczne pozostałości PGRu, nie brakuje zagród ze zwierzętami, a poza główną ulicą odnajduje się sielankowy spokój. Sporo zabudowy jest zaniedbanej, mocno nadgryzionej upływem czasu, wrażenie zadupia jest oczywiste, ale sumarycznie to naprawdę sympatyczne, przyjemne miejsce - i paradoksalnie ciekawsze niż niejedno wrocławskie osiedle, a w kategorii osiedli ościennych - jedno z najciekawszych. I jedno z największych, ale ogromną jego część pokrywają puste pola, w tym w dużej części irygacyjne.

W centrum wsi stoi uroczy, zadbany kościół św. Jadwigi, reprezentujący wiejską, uproszczoną interpretację połączenia romanizmu z gotykiem, niedawno odnawiany. Nic wymyślnego, ale podoba mi się jego prosta, harmonijna bryła i ceglane wstawki. Kościół stał tu od setek lat, przy czym obecny został zbudowany w 1892 roku. Zadbana jest też plebania i jej teren.

Warto zwrócić uwagę na typowo dolnośląski, również odnowiony budynek rady osiedla, w którym przed wojną mieściła się gospoda - Gasthaus zur Friedenseiche.

Osiedle ma własną stację kolejową Wrocław-Świniary, najbardziej północną ze wszystkich stacji w mieście. Stacja jest również zadbana, aczkolwiek z braku sztafażu architektonicznego - nieinteresująca. Ciekawy wątek kolejowy można za to odnaleźć jeszcze bardziej na północ, już tuż przy granicy Wrocławia, gdzie stoi niemal zrujnowany, lecz jakże klimatyczny drewniany dom dróżnika z XIX wieku.

Nie po to wszystko jednak przyjeżdża się na Świniary, lecz by zobaczyć posępną, mroczną bryłę pałacu Stolbergów, ukrytego w zapuszczonym przypałacowym parku. Dzisiejszy stan budowli jest przygnębiający, a jeszcze bardziej niż zewnętrzna powłoka przygnębia to, co prześwituje z okien - tony gruzu, zawalone stropy i generalny syf. Ale to wciąż imponujący neogotycki pałac, którego nie można nawet nazwać ruiną, bo mury są niemal nietknięte. W niektórych pomieszczeniach zachowały się nawet oryginale sklepienia ze zwornikami. Boli tym bardziej jego osamotnienie - teraz jeszcze nie jest za późno, żeby go uratować, ale każdy rok przybliża definitywny koniec.

Pałac powstał w 1845 roku z inicjatywy hrabiego Bernharda Josepha von Stolberg-Stolberg. Jeszcze pod koniec XIX wieku przestał pełnić funkcje pałacowe, przekształcony na ośrodek dla rekonwalescentów, zaadaptowany przez Richarda Plüddemanna - twórcę między innymi Hali Targowej. Po wojnie mieszkali tu pracownicy PGRu, którego opuszczone hale stoją na dróżce do pałacu.

Chciałem koronować Świniary królem wiejskich osiedli Wrocławia kategorycznie, ale potem przypomniałem sobie, że Mokra jest dla nich chyba jednak konkurencją. Ale że Mokra jest raczej ćwierćosadą niż pełnoprawną wsią, moim faworytem pozostają, może mniej kategorycznie, właśnie Świniary. Wnikliwy wrocławianin musi choć raz urządzić sobie tę odległą wyprawę.